Bolków, Świny, Stare Rochowice
Dawne cmentarze w Bolkowie i jego okolicach są charakterystycznym przykładem nekropoli wiejskich na terenie Dolnego Śląska. Poniższa analiza obejmuje miasto Bolków wraz z jego najbliższą okolicą : Świnami oraz Starymi Rochowicami.
Opisując nekropole w Bolkowie, należało by wspomnieć w kilku zdaniach o gotyckim kościele z 2 poł XIII w. na planie krzyża greckiego ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Można przypuszczać, iż pierwsze wkopy grobowe na cmentarzu mogły pojawić się już podczas budowy prezbiterium (zwyczaj ten znany jest z innych terenów polskich). Cmentarz rozciągał się w kierunku południowo-wschodnim, aż do muru miejskiego. W Kronice miasta Bolkenhain, można znaleźć wzmiankę, iż znaczną ilość kości znaleziono w pobliżu rowu fundamentowego nowego budynku szpitala. Kości ułożone były rzędowo na tej samej głębokości. Najprawdopodobniej na terenie cmentarza funkcjonowało ossuarium, czyli wyznaczone miejsce przechowywania kości zmarłych. W przypadku Bolkowa był to zapewne dół wkopany bezpośrednio w ziemię (zazwyczaj ossuarium lokowano przy murze kościoła, między przyporami).
Wewnątrz Kościoła św. Jadwigi znajdują się obrócone epitafia renesansowe i barokowe, biegnące wzdłuż nawy głównej. Wymienione krypty należały do rodów: Zedlitzów, Tschirnhausów, Saltzów, członków patrycjatu i przywódców miasta. Część płyt nagrobnych (Ryc.1.) i epitafiów (Ryc.2.) znajduje się również na zewnątrz muru świątyni. Niestety nie posiadamy informacji dotyczących ułożenia szczątków w kryptach czy ewentualnego wyposażenia jakim obdarowywano zmarłych. W podpiwniczeniu zakrystii złożono natomiast szczątki kostne pochodzące z przykościelnego cmentarza.
W 1667 r. Naso, autor „Phoenix redivivus” pisze „Zakrystia jest pod jastrychem całkiem dobrze zasklepiona i szczątkami śmiertelników i warstwowo poukładanymi czaszkami wypełniona. Z jakiej przyczyny są one tam strzeżone, pozostanie dla nas tajemnicą”. W 1927 r. podczas renowacji dachu zakrystii odkryto 80 ludzkich czaszek wraz z kośćmi. Szczątki należały do osób dorosłych, dzieci oraz zwierząt (zmarłych ułożono do piwnicy bez zachowania porządku anatomicznego). Co ciekawe niektóre czaszki miały kształt podłużny, charakterystyczny dla ludności husyckiej, która przebywała na tych terenach w XV w. Cmentarz funkcjonował do XVII wieku.
Mur z nagrobków
Cmentarz przykościelny w Świnach ulokowany jest w bliskiej odległości od kasztelanii. Pierwsze wzmianki o świątyni pochodzą z 1318 r., jej obecny wygląd zawdzięczamy natomiast przebudowie z 1570 r. Gotycki kościół orientowany, jednonawowy z kwadratowym prezbiterium, lożą kolatorską oraz czworoboczną wieżą. Wewnątrz świątyni umieszczone są prostokątne epitafia rodu Świnków wykonane z piaskowca. Przy ścianie wschodniej w bliskiej odległości od ołtarza umieszczono nagrobek Gunczela Świnki (1420-1503). Obok wejścia do zakrystii znajduje się podwójne epitafium Burgmana Świnki (1256-1566) i jego małżonki. W nawie głównej, obok wejścia stoi nagrobek Urszuli von Zelitz.(zm. 1588).
Na ogrodzonym cmentarzu, przy osi kościoła, na północnej ścianie wieży, stoi epitafium ostatniego właściciela Świń, Jana Zygmunta Świnki; wsparte na esownicowych konsolach. Ponadto w nekropolii znajdują się inne płyty nagrobne, dekorowane m.in. wizerunkami kielichów (Ryc.3.), motywami roślinnymi (t.j winoroślami i gałązką oliwną?) oraz pozostałości grobowca (Ryc.4.). Ciekawostką jest mur otaczający cmentarz, który najprawdopodobniej został częściowo odbudowany z fragmentów nagrobków.
Cmentarz w Starych Rochowicach leży na terenie Kościoła św. Jana Chrzciciela. Kościół wybudowano w XIV w., w wyniku pożaru w XVIII w. budynek musiał być gruntownie przebudowywany. Kościół orientowany, jednonawowy z prezbiterium na planie kwadratu z wieżą oraz sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Cmentarz otoczony jest kamiennym murem na którym znajduje się świetnie zachowana płyta nagrobna Georga von Zedlitz. Płyta przedstawia mężczyznę w pełnym rynsztunku, z mieczem jednoręcznym. Głowa po części nakryta jest hełmem w typie szyszaka, który leży na wyprofilowanej poduszce (Ryc.5.) Przy zewnętrznej ścianie prezbiterium ulokowany jest grób rodziny Hoyos, która była fundatorem owego przybytku. Niestety nie posiadamy informacji dotyczących lokacji zwykłych mieszkańców Starych Rochowic.
Cmentarze w kraju
Cmentarze na terenach polskich, można znaleźć na poświęconej ziemi, blisko miejsc świętych, czyli w większych skupiskach ludzkich. Lokacja cmentarza zależna była przede wszystkim od ukształtowania terenu, rozmieszczenia budynków (w przypadku klasztorów) oraz areału działki będącej własnością parafii (w przypadku cmentarzy miejskich).
Nekropole sytuowane poza murami miejskimi to: cmentarze innowierców, cmentarze żydowskie, cmentarze epidemiczne (powstałe w obawie rozprzestrzenienia zarazy), dla straceńców (społeczna degradacja). Ponadto od XX w. tworzono cmentarze wojenne czy cmentarze ofiar ludobójstwa.
Pierwsze przepisy prawne dotyczące cmentarzy pozamiejskich wydane były już w czasie zaborów. Głównym wymogiem było zakładanie nekropolii z dala od osiedli na suchych, nie zalewowych terenach. Ponadto w społeczeństwie istniała silna chęć upamiętnienia bliskich, co stanowiło nie lada problem wobec braku miejsc na przykościelnych cmentarzach i w kryptach. Podczas relokacji szczątki, przenoszono do nowych kwater, zazwyczaj były to mogiły zbiorowe.
Zmarłych grzebano najczęściej w rzędach zgodnie z osią bryły, w średniowieczu bezpośrednio w ziemi. Wówczas nie zaznaczano na powierzchni wkopu, cmentarz funkcjonował dzięki pamięci grabarza. W późniejszych wiekach zmarłych chowano w drewnianych trumnach i oznaczano kopczykiem, krzyżem lub kamieniami.
Ciekawym aspektem o którym warto wspomnieć jest rozplanowanie kwater w przestrzeni cmentarnej, przed relokacją. Obszary bardziej wartościowe i chętniej wybierane na miejsce wiecznego spoczynku, to te w okolicach prezbiterium oraz blisko świątyni. Natomiast te, które niegdyś uważane były za deprecjonujące zmarłego, znajdowały się w odległych zakątkach cmentarza, blisko murów. Nieochrzczone dzieci, wedle Rytuału Rzymskiego z 1614 r. miały posiadać osobne kwatery. XV w. Mikołaj z Koźla zalecał grzebanie takich dzieci w chlewie lub na polu. Osoby wyłączone ze wspólnoty “prawowitych wiernych”, chowani byli poza obrębem muru cmentarnego, należeli do nich m.in. samobójcy, ekskomunikowani, notoryczni grzesznicy, a od XVI w. również protestanci.
Opis rycin i zdjęć
Ryc. 1. Płyta nagrobna młodej kobiety z 1620, na murze kościoła św. Jadwigi w Bolkowie (fot. na dzień 23.04.2023 http://www.dokumentyslaska.pl/epitafia/miejscowosci/jawor%20bolkow.html)
Ryc. 2. Płyty nagrobne oraz epitafia na murze kościoła św. Jadwigi w Bolkowie (fot. na dzień 23.04.2023 https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Plik:Bolk%C3%B3w_ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_p%C5%82yty_nagrobkowe_pl.jpg)
Ryc.3. Przykład płyty nagrobnej przy kościele św. Mikołaja w Świnach, S. Nowakowski (fot. na dzień 23.04.2023r. https://polska-org.pl/713944,foto.html?idEntity=557766)
Ryc. 4. 1907/1908 r. Pozostałość grobowca wraz z epitafium przy kościele św. Michała w Świnach, epitafium nie zachowało się do czasów współczesnych (fot. na dzień 23.04.2023 r. https://polska-org.pl/9514265,foto.html?idEntity=557766)
Ryc. 5. Płyta nagrobna Georga von Zedlitz, D. i M. Juszczuk (fot. na dzień 23.04.2023 http://www.dokumentyslaska.pl/epitafia/miejscowosci/jawor%20stare%20rochowice.html)
Bibliografia
Czerner O., Rozpędowski J. 1960 Śląsk w zabytkach sztuki Bolków i Świny, Wrocław, s. 31-44
Janiszewska-Jakubiak D. 2020 Podręcznik do inwentaryzacji polskich cmentarzy i nagrobków poza granicami kraju, Warszawa, s. 3-14
Kolbuszewski J. 1985 Wiersze z cmentarza. O współczesnej epigrafice wierszowanej, Wrocław, s.180-181
Majchrzak J. 1978 Kodeks Mikołaja z Koźla i zawarte nim elementy folklorystyczno-muzyczne, Sobótka, s.22-32
Naso Ephraim Ignatius, 1667 Phoenix redivivus, ducatuum Svidnicencis [et] Javroviensis : Der wieder – lebendige Phoenix Der Beyden Fürstenthümer Schwednitz und Jauer[...]
Steige B.G. 1795 Kronika miasta Bolkenhain na Śląsku, od czasów najdawniejszych do 1870r., Bolków, s. 122-123; 180-187; 203-218
