W Kotlinie Jeleniogórskiej osadnictwo rozwijało się prawdopodobnie już od okresu neolitu, od czasów kiedy w Egipcie faraonowie zaczęli wznosić pierwsze piramidy. Potwierdzają to nieliczne znaleziska kamiennych toporów z tego okresu. Z czasów wojen Greków z Persami i bitwy pod Maratonem, znana jest osada i cmentarzysko kultury łużyckiej, odkryte w okolicach ul. Wincentego Pola dzisiejszej Jeleniej Góry. Ludności tu wtedy zamieszkującej nie można łączyć z żadną współczesną grupą etniczną, a tym bardziej z nacją.
W literaturze naukowej i popularno-naukowej przynajmniej od 100 lat trwa spór, kto i kiedy założył Jelenią Górę a także, kto wcześniej zamieszkiwał te tereny: Niemcy czy Polacy, oraz kto ma większe prawa do tej ziemi.
Wcześniejsze, XIX. i z pocz. XX w., niemieckie badania archeologiczne, a od 1945 roku - polskie, dotychczas nie potwierdzały pobytu plemion germańskich (nie Niemców!) w IV-V wieku na tych terenach. Od niedawna rozpoznane jest natomiast grodzisko (tak nazywamy nie funkcjonujący już gród – przyp. aut.) i osada z VIII-IX wieku w Grabarowie, słowiańskie (ale nie polskie!).
Na terenie centrum dzisiejszej Jeleniej Góry nie znaleziono dotychczas starszych niż XII-wieczne fragmenty naczyń (odkrycia na ul. Solnej).
Wśród naukowców trwa też dyskusja, co nazywamy miastem. Jedni twierdzą, że jest to większa osada, rządząca się swoimi prawami, posiadająca ulice, plac targowy, kościół. Inni mówią, że miastem jest tylko taka osada, która otrzymała prawa, wg jakiegoś wzorca, np. prawa magdeburskiego (prawa niemieckiego). Według tych pierwszych, miasta na terenie Śląska i Polski mogłyby istnieć, np. w IX-X wieku. Bo cóż znaczy „gród” w językach słowiańskich? Jest to nazwa tożsama z miastem, np. mówimy: „Witajcie w naszym pięknym grodzie nad Bobrem”. Według tych drugich, miasta na terenie Śląska i Polski mogły powstać dopiero w XIII wieku, a pierwszym była mała Złotoryja, która dostąpiła tego zaszczytu w 1217 roku. Natomiast stołeczny na Śląsku Wrocław, od XI wieku siedziba biskupstwa z katedrą, prawdziwym miastem został później. Zachodzi pytanie - czym był wcześniej?
Abstrahując od tego, kiedy możemy daną osadę nazywać miastem, istnieje dzisiaj spór czy najpierw była Jelenia Góra, czy najpierw było Hirschberg. Dlatego od czasu do czasu obchodzi się jubileusze powstania raz Jeleniej Góry, a raz miasta Jeleniej Góry. Obchodzono już rocznice, od legendarnych przekazów, a także od pośrednich informacji o istnieniu miasta, a właściwie jego obywateli (dokument z 1288 r.). W tym drugim przypadku, data nie mówi o akcie powstania miasta, ale o tym, że już ono istniało.
Należy już zakończyć ten spór o Jelenią Górę. Nie trzeba szukać nowych argumentów, aby jednoznacznie stwierdzić, że Jelenia Góra (może jeszcze przed uzyskaniem praw miejskich) była osadą założoną przez Polaków i że przez nich była zamieszkała. Potwierdzają to dawni niemieccy kronikarze. Nie wnikając teraz w to, czy są to tylko legendarne przekazy, ważne jest, że o polskich początkach Jeleniej Góry pisali właśnie Niemcy. Było to w czasach kiedy Rzeczypospolita chyliła się już ku upadkowi i niebawem miała zniknąć z mapy Europy, a Śląsk co najmniej od kilkuset lat był od niej oderwany.
Tak więc czterej kolejni kronikarze jeleniogórscy: David Zeller, Johann Daniel Hensel, Johann Karl Herbst i Moritz Vogt zgodnie potwierdzają piastowski początek Jeleniej Góry.
David Zeller w swoich „jeleniogórskich ciekawostkach” z 1720 r. (istniała jeszcze I Rzeczypospolita) tak pisał o Jeleniej Górze: „Nie było to duże, lecz ludne miasto, wzniesione, jak się przypuszcza, około roku 1108 przez Bolesława Krzywoustego”. „Na wzgórzu tym (wzgórze Bolesława Krzywoustego – przy. aut.) Bolesław Krzywousty w 1111 roku wzniósł zamek lub twierdzę warowną (gród, albo inaczej drewniany zamek – przyp. aut.)”.
Następny, Johann Daniel Hensel, w swoim opisie miasta do 1797 roku (Rzeczypospolita zniknęła już z mapy Europy) przesuwał powstanie Jeleniej Góry przynajmniej o wiek wcześniej: „Około roku 1005 lub jeszcze wcześniej, oddział zbrojny polskiego księcia Mieszka rozłożył się obozem nad Bobrem, a jeden z dowódców, zwany Jelinkiem (Jeleniem) rozpoczął budowę miasta”, ale że były to czasy panowania pruskiego (przyp. aut.) zaraz musiał dodać: „Nie ulega wątpliwości, że pierwszymi mieszkańcami tej okolicy, jak w każdych górach, być mogli Hermundurowie. Germanie (Hensel nazywa ich Niemcami – przyp. aut.) musieli jako pierwsi osiedlić się tutaj, co wynika z nazw” nieomal wszystkich położonych tu miast i wsi, które noszą prawdziwie niemieckie nazwy (trzeba jednak pamiętać, że jest to efekt tzw. kolonizacji niemieckiej, kiedy powstawały nowe osady w XIII wieku – przyp. aut.). Hensel zgodnie z prawdą zaraz jednak dodał: „Wszelako i tu znajdują się wsie, których nazwy zdradzają słowiańskie pochodzenie, a i być mogą starszymi, niźli te o nazwach niemieckich.” Według niego też, istniejącą już Jelenią Górę w 1108 r., książę polski Bolesław III Krzywousty otoczył podwójnym murem i fosą z powodu toczonych wówczas wojen z Czechami. Za pierwszego władcę osady i regionu uważał króla polskiego Bolesława I Chrobrego.
W połowie XIX w. w kronice Jeleniej Góry do 1847 roku Johann Karl Herbst napisał, że: „Data powstania miasta Jelenia Góra nie jest znana.” Uważał on, że Polacy (Słowianie) zamieszkiwali głównie niziny zajmując się uprawą ziemi i hodowlą, więc w górach od wieków mogli mieszkać germańscy Hermandurowie. W dalszym wywodzie dodał: „Jednak również Słowianie, być może ze względu na to, że Śląsk do połowy dwunastego wieku miał polskich władców (Herbst śląskich książąt piastowskich uważał już chyba za Niemców – przyp. aut.), dotarli do gór, o czym świadczą nazwy tych miejscowości, będące pochodzenia słowiańskiego.” Herbst uważał, że miasto Jelenią Górę założył Bolesław III Krzywousty w 1108 roku (jeżeli miał na myśli uzyskanie praw miejskich to Jelenia Góra byłaby najstarszym miastem nie tylko na Śląsku, ale i w Polsce – przyp. aut.). Według niego: „Śląsk należał w najdawniejszych udokumentowanych czasach do Polski.”
Ostatni jeleniogórski kronikarz Moritz Vogt, w swojej ilustrowanej kronice Jeleniej Góry z 1876 roku, przesunął istnienie Jeleniej Góry jeszcze wcześniej: „Już ponoć w roku 1002 istnieć miało (miasto – przyp. aut.) jako niezbyt duża osada targowa, lecz już wówczas odbywał się tu doroczny targ…”. Wg niego: „Jelenia Góra założona miała być wkrótce po śmierci Mieszka I (992 r. – przyp. aut.).” Vogt podaje, że na tych ziemiach mieszkały najpierw plemiona germańskie, a: „Później na Śląsk przybyli Sarmaci z dzisiejszych terenów Rosji (trzeba pamiętać, że obszar Polski wchodził w czasach pisania kroniki przez Vogta w skład Imperium Rosyjskiego – przyp. aut.), przyjmując nazwę „Słowianie”. Dowodem ich niegdysiejszej obecności są wsie i używane w nich potoczne słowa pochodzenia słowiańskiego (Vogt przyznaje w ten sposób, że słownictwo słowiańskie przetrwało w okolicach Jeleniej Góry aż do II poł. XIX wieku – przyp. aut.).” Kronikarz stwierdza, że osada Jelenia Góra istniała już, kiedy w 1108 roku książę polski Bolesław III Krzywousty otoczył ją murami, silnie umocnił, a w jej pobliżu kazał wybudować zamek.
Spór o Jelenią Górę i Śląsk nie ma, jak widać, żadnego sensu, bo wystarczy zacytować słowa niemieckich kronikarzy, dawnych mieszkańców miasta i sprawa jest jasna.
A jak było naprawdę, rozstrzygną kiedyś odkrycia i badania archeologiczne. Dzisiaj jeszcze za mało wiemy, aby stwierdzić to jednoznacznie. Dlatego musimy przyjmować za pewnik podane przez kronikarzy informacje o początkach Jeleniej Góry.
