Uzbrojenie towarzyszy człowiekowi od początku rozwoju cywilizacyjnego. Spełnia różne funkcje - od obronnych, np. przed nieprzyjaciółmi, przez użytkowe, np. w celu zdobywania pożywienia, do takich, jak atakowanie przeciwników, prowadzenie wojen. Niekiedy trudno ustalić jednoznacznie funkcje danego militaria: żelazny nóż może równie dobrze służyć do zabijania, jak i do krojenia chleba, topór do ciosania drewna na budowę domów, jak i do miotania w przeciwników. W zbiorach Działu Archeologii Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze znajdują się liczne elementy uzbrojenia datowanego na okres średniowiecza, pochodzące z badań i nabytków Muzeum.
Najliczniejszą grupę w jeleniogórskiej kolekcji średniowiecznych militariów archeologicznych stanowią wykonane z żelaza groty bełtów do kuszy (fot. 1). Ogółem do inwentarza wpisanych jest 11 tego typu zabytków (nr inwentarzowe MJG – A – 23, 26, 32, 37, 38, 39, 40, 41, 43, 51, 104). Rozmiary bełtów są zbliżone i wynoszą od 7 do 9 cm długości. Wyróżnia się pod tym względem jeden okaz (MJG – A – 38), o długości 4 cm. Wszystkie groty w przekroju mają kształt kwadratu, prostokąta lub rombu. Wśród grotów bełtów do kuszy zdecydowana większość – 10 sztuk – to groty zaopatrzone w tuleje do osadzania na drzewcu. Średnica tulei waha się od 1 – 1,5 cm. Tylko jeden okaz (MJG – A – 26) zaopatrzony jest w trzpień o długości 3 cm, służący do mocowania grotu na drzewcu.
Drugą grupę militariów stanowią groty oszczepów (fot. 2). Grupa 10 grotów oszczepów (MJG – A – 28, 29, 30, 31, 33, 34, 96, 97, 98, 101) to zbiór dość jednorodny stylistycznie. Wykonane z żelaza, o wąskim, liściowatym ostrzu, wszystkie zaopatrzone są w tuleje o średnicach 1,5 – 2,5 cm, natomiast zróżnicowana jest ich długość, która waha się od 19 do 40 cm. Zbiór grotów oszczepów został prawdopodobnie odkryty w czasie niemieckich, amatorskich badań archeologicznych na zamku Sokolec w Górach Sokolich w roku 1904, chociaż okoliczności odkrycia nie zostały do końca wyjaśnione. Według niemieckiego badacza E. Petersena, groty znajdowały się w najniższej warstwie jednego z wykopów. W niemieckiej literaturze archeologicznej pojawiały się sugestie, że groty typologicznie można wiązać z wczesnym średniowieczem - VIII - IX w. - a ich pochodzenia należy szukać w kręgu kultury karolińskiej, jednakże niedawne dokładne analizy bronioznawcze, poprzedzone staranną konserwacją wykazały, że zabytki chronologicznie reprezentują okres późnego średniowiecza i można wiązać je z czasami wojen husyckich na Śląsku (1 poł. XV wieku).
Kolejna kategoria średniowiecznych militariów w jeleniogórskich zbiorach muzealnych to topory (fot. 3). Ogółem w inwentarzu muzealnym znajdują się cztery tego typu obiekty, z czego trzy pochodzą ze zbiorów przedwojennych, natomiast jeden (MJG - A - 139) jest darem prywatnej osoby - został przypadkowo znaleziony w lesie w okolicach Dziwiszowa (brak dokładniejszej lokalizacji). Topory charakteryzują się następującymi wymiarami: MJG - A - 25: dł. 23 cm, szer. ostrza 12 cm, szer. obucha 6 cm; MJG - A - 27: dł. 19,5 cm, szer. ostrza 13 cm, szer. obucha 6 cm; MJG - A - 102: szer. ostrza 15 cm; MJG - A - 139: dł. 23,5 cm, szer. ostrza 16 cm, szer. obucha 1,5 cm. Wszystkie wykonane zostały z żelaza.
Pozostałe militaria archeologiczne w zbiorach jeleniogórskiego muzeum to zabytki pojedyncze lub tworzące niewielkie grupy. Jedną z nich tworzy zespół trzech żelaznych grotów do strzał (fot. 4). Wykonane z żelaza, datowane na okres średniowiecza, bez lokalizacji odkrycia. Wszystkie zaopatrzone są w tuleję do osadzania na drzewcu o średnicy 1 cm. Wymiary: MJG - A - 42: dł. 9,5 cm; MJG - A - 44: dł. 9 cm; MJG - A - 110: dł. 18,5 cm.
Do najefektowniejszych ekspozycyjnie zabytków w muzealnych zbiorach należy żelazny miecz (fot. 5). Eksponat, o numerze inwentarzowym MJG - A - 118, zdobiony jest na głowni miedzianą inkrustacją. Rękojeść miecza zakończona jest owalną gałką ze stożkowatymi wypukłościami, na których znajduje się wyżłobienie w kształcie krzyża. Wymiary miecza: dł. 116 cm, szer. ostrza 2,5 - 5,6 cm. Miecz ten eksponowany był przed II Wojną Światową w jeleniogórskim Ratuszu jako miecz księcia Bolesława Krzywoustego. Dokładne badania porównawcze i bronioznawcze wykazały jednak, że miecze tego typu pojawiły się dopiero pod koniec XIII wieku i popularne były do początków XV w. W świetle tych badań miecz nie mógł więc należeć do Bolesława Krzywoustego, natomiast jego właścicielem mógł być któryś z XIV. wiecznych książąt świdnicko – jaworskich, np. Bolko I, Bernard lub Bolko II. Obecnie miecz prezentowany jest w jeleniogórskim Muzeum Karkonoskim na stałej wystawie archeologicznej jako Legendarny miecz księcia Bolka.
Poza zespołami grupującymi zabytki tego samego typu w jeleniogórskim inwentarzu muzealnym figurują też pojedyncze militaria archeologiczne o średniowiecznej metryce. Do zabytków tych należy m. in. żelazne szydło bojowe (MJG - A - 35) - wąska broń służąca do kłucia przeciwnika, długości 34,5 cm, zaopatrzone w tuleję o średnicy 3 cm. Była to tzw. broń chłopska, charakterystyczna dla wojsk husyckich. Szydło bojowe prawdopodobnie, wspólnie z omawianymi wcześniej grotami oszczepów, znalezione zostało w początkach XX wieku w ruinach zamku Sokolec.
Wśród badań archeologicznych, prowadzonych przez Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze, należy wyróżnić badania w wieży Bramy Zamkowej – pozostałości jeleniogórskich, średniowiecznych fortyfikacji miejskich. W wyeksplorowanej wówczas części zasypiska wnętrza wieży, znaleziono dwa interesujące militaria, związane z dawną artylerią. Są to: kamienna kula armatnia oraz żelazny przedmiot interpretowany jako imacz armaty. Kula (MJG-A-402), o średnicy 10 cm, wykonana jest z piaskowca (fot. 6) Przedmiot, interpretowany jako imacz działa (MJG-A-403), to duży, masywny wyrób z żelaza, z bolcem przeznaczonym prawdopodobnie do osadzania w murze oraz podpórką w kształcie litery „U”, na której mogły spoczywać występy armaty (fot. 7). Imacz działa i kula wskazywać mogą, że wieża zaopatrzona była w XV / XVI w. (tak datowana jest warstwa, w której odkryto zabytki) w działa (fot. 8).
Bardzo ważną rolę w militarnej historii Jeleniej Góry odgrywało Wzgórze Krzywoustego. W okresie średniowiecza był to drugi, obok fortyfikacji miejskich, punkt oporu w przypadkach zagrożenia dla Kotliny. Według starej, jeleniogórskiej legendy, w miejscu tym książę Bolesław Krzywousty miał założyć w roku 1108 gród, który dał początek miastu. Pogląd ten został zweryfikowany przez badania archeologiczne, które nie przyniosły żadnych materiałów wczesnośredniowiecznych. Najstarsze zabytki archeologiczne ze Wzgórza datować można na koniec XIII wieku, a wiec na początek funkcjonowania, znanego ze źródeł historycznych, kamiennego zamku. Średniowieczna historia Wzgórza, potwierdzona archeologicznie, kończy się w 1. poł. XV w., po wojnach husyckich, kiedy zamek został rozebrany przez jeleniogórskich mieszczan.
Zabytki dawnego uzbrojenia zostały odkryte podczas badań archeologicznych, prowadzonych na Wzgórzu Krzywoustego przez Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze w 2. połowie lat 90. XX wieku. W wykopie II / 96 znaleziony został żelazny grot bełtu do kuszy. Grot jest dobrze zachowany, zaopatrzony w tuleję do osadzania na drzewcu, ostrze w przekroju ma kształt kwadratowy, o wymiarach 1 x 1 cm, pozostałe wymiary grotu wynoszą: dł. 8 cm, szer. 1,5 cm, średnica tulei 1,2 cm. Kolejnym zabytkiem militarnym, pochodzącym z badań na Wzgórzu w roku 1996 jest kamienna kulka, o średnicy 2,5 cm, mogąca służyć jako pocisk do broni miotającej. Znaleziono ją w obiekcie nr 3, przy pozostałości kamiennego muru obronnego, na głębokości 50 cm. Inne przykłady kamiennych kul pochodzą z badań na Wzgórzu w roku 1997. W rozsypisku kamiennego wału – znaleziono 8 kul kamiennych, wykonanych z miejscowego surowca, o średnicach przeważnie około 6 cm. Kule były równo obrobione, ale nie starano się o ich dokładne wykończenie, ograniczając się do nadania im odpowiedniej formy. Najprawdopodobniej była to amunicja do broni miotającej, mechanicznej lub prochowej. Ostatni interesujący element uzbrojenia ze Wzgórza Krzywoustego to pochodzący z pozostałości wału żelazny nóż z okuciem pochewki. Wymiary noża wynoszą: dł. 12 cm, szer. 1 – 2 cm, z dobrze wyodrębnionym trzpieniem do umocowania rękojeści o dł. 3 cm. Końcówka noża jest ułamana. Ciekawym znaleziskiem jest okucie pochewki noża o długości ok. 10 cm z zachowanym jednym nitem w górnej partii.
Obok Wzgórza Krzywoustego Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze prowadziło prace rozpoznawcze na jeszcze kilku obiektach o charakterze militarnym w okolicach Jeleniej Góry, m. in. na terenie dawnego zamku rycerzy – rabusiów na wzgórzu Zamczysko w Borowym Jarze koło Siedlęcina. Jest to obiekt nieznany wcześniej z literatury, a jedynie z przekazów legendarnych, odkryty przez pracowników Muzeum Karkonoskiego w trakcie badań powierzchniowych w roku 1996. Podczas prac sondażowych (oczyszczanie fragmentu muru) znaleziono tam żelazny nóż. Zabytek ma wymiary: dł. 12 cm, w tym ostrza 9 cm, trzpienia 3 cm, szer. ostrza 1 – 2 cm, szer. trzpienia 1 cm. Dotychczas na zamku na wzgórzu Zamczysko nie podjęto regularnej akcji wykopaliskowej.
BIBLIOGRAFIA
Firszt Stanisław
1998 Dotychczasowe wyniki badań archeologicznych na Wzgórzu
Krzywoustego, Rocznik Jeleniogórski, t. 30, s. 41 – 63
Firszt Stanisław; Miszczyk, Tomasz
1997 Wieża Bramy Zamkowej w Jeleniej Górze w świetle badań archeologicznych przeprowadzonych w1996 roku, Rocznik Jeleniogórski, t. 29, s. 152 - 158
Głosek Marian
1990 Artyleria przedogniowa, w: Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1350 – 1450, Łódź, s. 152 – 155
1996 Późnośredniowieczna broń obuchowa w zbiorach polskich, Warszawa –
Łódź
Kramarek Janusz
1961 Badania archeologiczne na Wzgórzu Krzywoustego w Jeleniej Górze w 1958 i 1959 roku, Silesia Antiqua, t. 3, s. 180 - 199
Miszczyk Tomasz
1997 Zabytki dawnej artylerii z badań archeologicznych w Wieży Bramy
Zamkowej w Jeleniej Górze, Skarbiec Ducha Gór, nr 2, s. 19
1999 Zamek na Wzgórzu Bolesława Krzywoustego w Jelenie Górze w świetle
dotychczasowych badań archeologicznych, w: Człowiek i środowisko w
Sudetach, Wrocław, s. 229 – 234
Rzeszowski Robert
2000 Sprawozdanie z badań powierzchniowo – sondażowych na wzgórzu
Zamczysko w Borowym Jarze, w: Człowiek i środowisko w
Sudetach, Wrocław, s. 235 – 241
Sarnowska Wanda
1964 Uzbrojenie z Sokolca na Górze Krzyżnej, pow. Jelenia Góra,
Muzealnictwo Wojskowe, t. 2, s. 59 - 71
